Bij het horen van de datum 31 oktober zullen vele gemeenteleden onmiddellijk de link leggen met Hervormingsdag. Men leerde thuis of op school o.a. over Luther en zijn 95 stellingen. Hervormingsdag was ook een stuk van de protestantse identiteit.
Tegenwoordig wordt er in een grootste deel van de protestantse kerken meer gekeken naar wat ons verbindt met de rooms-katholieken dan de nadruk te leggen op de verschillen tussen de denominaties.
Alhoewel Luther de eerste was die zorgde voor een grote omwenteling in het kerkelijk en maatschappelijk leven is zijn invloed in Nederland altijd beperkt gebleven (in Nederland is het aantal Lutherse kerken niet groot en het betreft kleine gemeenschappen). Dit in tegenstelling tot de invloed van een andere zeer belangrijke reformator: Calvijn.
Dit heeft ook grote gevolgen gehad voor de kerkmuziek in de protestantse kerken in Nederland (maar daarover later meer). Omdat de ideeën van Luther aangaande kerkmuziek een enorme invloed hebben gehad op het ontstaan en de ontwikkelingen van de reformatorische kerkmuziek in met name Duitsland maar indirect ook in andere landen wil ik graag wat aandacht besteden aan Luther.
De reformatie bracht op het gebied van liturgie en kerkmuziek grote veranderingen.
In de rooms-katholieke kerken werd op dat moment door de ‘leken’ nauwelijks nog gezongen: Priesters en koor (de ‘clerus’) verzorgden de kerkzang en het ‘volk’ was gedegradeerd tot hoofdzakelijk luisteren (naar Latijnse teksten die het gros van de ongeletterde bevolking niet begreep…). Maar Luther zag geen scheiding tussen clerus en leken: Iedereen staat in het ambt der gelovigen! Daarom moesten alle gelovigen een functie in de liturgie krijgen. Omdat er nauwelijks reformatorische liederen waren heeft Luther een zeer belangrijke rol gespeeld door zelf liederen (in volkstaal zodat iedereen het kon begrijpen) te dichten en ook dichters aan te sporen om nieuwe liederen te maken. Bij een aantal teksten schreef hij zelf ook een melodie. Luther greep daarbij terug op het strofelied omdat dit voor iedereen beter uitvoerbaar was (i.t.t. tot bijv. het gregoriaans). Bovendien was dit vanuit didactisch oogpunt het meest geschikt om de nieuwe reformatorische leer te verbreiden en het Evangelie te verkondigen. Bijkomend voordeel was dat de net uitgevonden boekdrukkunst een snelle verspreiding van Luthers geschriften en liederen sterk bevorderde.
Luther kreeg tijdens zijn studies een uitstekende muzikale opleiding (muziek was destijds een hoofdvak) en dit kwam hem goed van pas. Hij heeft de muziek altijd als een groot wonder beschouwd en na theologie kwam muziek bij hem dan ook op de eerste plaats. Misschien is het aardig om enkele van Luthers uitspraken over muziek te citeren (Luther heeft het hier over muziek in het algemeen, dus niet specifiek over kerkmuziek):
“Ik heb de muziek lief, omdat:
- de muziek een geschenk is van God en niet van de mensen.
- zij de zielen vrolijk maakt.
- zij de duivel verjaagt.
- zij onschuldige vreugde verwekt
- zij heerst in de tijd des vredes.
Ik prijs de vorsten van Beieren daarom, omdat zij muziek maken. Bij ons in Saksen worden de wapenen en het geschut gepredikt.” Aldus Luther.
De muziek komt volgens Luther echter tot haar hoogste bestemming wanneer zij zich in dienst stelt van het Evangelie. Op drieërlei wijze legt hij de verbinding tussen Evangelie en muziek:
a) De bijbel is zelf vol van zingen en spelen (denk bijv. aan de psalmen, het lied van de engelen in de kerstnacht, of Paulus die de gemeente aanspoort psalmen, hymnen en geestelijke liederen te zingen). D.m.v. het kerklied functioneert het Woord van God -de bron van het reformatorische geloof- in het midden van de gemeente.
b) wie gelooft moet ervan zingen: als uiting van dankbaarheid voor Gods heilswerk.
Voor Luther is het zingen zelfs toetssteen van het echte geloof.
c) de muziek kan helpen het geloof te wekken. Gemeentezang kan een stuk prediking zijn.
Wanneer het Evangelie meerstemmig (dus door een koor) wordt vertolkt komt er nog wat bij: Voor Luther wordt de kracht van het Evangelie vergroot door meerstemmigheid. Op deze manier kan muziek voertuig zijn van de Heilige Geest. Een gezongen evangeliemotet kan zo fungeren als uitleg van de Schrift. Hier zien we een groot verschil met Calvijn die meerstemmige muziek (en ook instrumentale muziek) tijdens de eredienst resoluut afwijst. Voor hem dus geen koormuziek en instrumenten in de liturgie (overigens wel toegestaan in huiselijke kring).
Tenslotte nog iets over Luthers bekendste lied. Van de 36 liederen die van hem bekend zijn is ‘Een vaste burcht’ het beroemdst geworden, vandaar de benaming ‘Lutherlied’ (zie Gezang 401 uit ons Liedboek). Luther heeft zich bij dit lied laten inspireren door een psalm (zoals bij meer van zijn liederen). In dit geval Psalm 46, maar het is een zeer vrije bewerking. (In de psalmen komt de naam van Jezus bijv. niet voor!). Men denkt vaak dat het lied ontstaan is tijdens de spannende weken rond de Rijksdag van Worms in 1521, maar later historisch onderzoek heeft uitgewezen dat ‘Ein feste Burg’ geschreven is in een tijd dat Luther het heel moeilijk had. De eerste publicatie van het lied was in 1529. In de jaren ervoor had Luther veel meegemaakt: een niersteenaanval, hartklachten, uitbraak van de pest (een deel van zijn gemeente stierf), een goede vriend op de brandstapel etc. ´Een vaste burcht´ is dus veel meer een bemoedigings- en getuigenislied dan een ‘strijdlied tegen de roomsen´.
De melodie is van Luther zelf en zoals deze in ons huidige Liedboek staat is het de originele melodie! Wel lastiger te zingen dan de latere isometrische versies (d.w.z. op allemaal gelijke notenwaarden), maar ritmisch veel vitaler. De oorspronkelijke melodie is http://www.youtube.com/watch?v=pG0xARoDlZw te horen in een mooie bewerking voor koor en instrumenten van componist (en Luthers vriend) Johann Walter (zie de illustratie met de melodie in Walters handschrift). Walter was in het jaar 1524 (op verzoek van Luther) tevens uitgever van één van de allereerste protestantse liedboeken in de geschiedenis.
Jaco van Leeuwen